Luilak, beddezak! Dit jaar echter, na 130 jaar, zonder Luilakmarkt!

Je kunt 't je afvragen: Is 't nou een zegen, of het het een drama dat we het dit jaar zonder 'Luilak' moeten stellen? Voor iedere notoire langslaper zal het een verademing zijn, maar voor iedere nachtbraker die gek is op plantjes, bloemen én 'Luilakbollen' is het vannacht afzien, want corona heeft ons dit jaar ook deze traditie afgesnoept.

Normaal verloopt de vrijdag- op zaterdagnacht voorafgaand aan Pinksteren in het noordelijke deel van ons land wat rumoeriger dan in de rest van Nederland. Met name in de omgeving van Amsterdam, Haarlem en de Zaanstreek betekent deze nacht LUILAK. En dat staat voor veel herrie op de vroege morgen, maar ook heel veel bloemen en planten, en misschien zelf Luilakbollen.

Blikwerk en belletje trekken
Voor velen zal het begrip ‘Luilak’ volstrekt onbekend zijn. Maar kom je uit de omgeving van Haarlem dan ben je er mee grootgegroeid: De dag voor Pinksteren leent zich niet voor uitslapen. Of je wilt of niet, je wordt geacht vroeg je bed uit te komen, Daarbij wordt je spontaan geholpen door de plaatselijke jeugd, die met veel blikwerk achter de fiets, zelfgemaakte sirenes, toeters en heel veel ‘belletje trekken’ een ieders ochtendrust ernstig verstoord.

Toegegeven: het beeld wat ik hier schets is niet meer helemaal van deze tijd. De laatste jaren zie ik nog maar bitter weinig van die zelfgemaakte lawaaiproducten. Ik krijg zelfs het gevoel dat Luilak, na een geschiedenis van vele honderden jaren, nu toch een beetje op z’n laatste benen loopt. Op één traditie na: de Haarlemse Potjesmarkt.

Al sinds het einde van de 19e eeuw geldt Haarlem als de Luilak-hoofdstad van Noord Holland met tal van nachtelijke activiteiten en met als traditionele hoofdattractie de Potjesmarkt. In 1890 werd deze nachtelijke bloemenmarkt voor de eerste keer gehouden op en rond de Haarlemse Raamvest. En sinds die tijd kunnen we er geen genoeg meer van krijgen. Zelfs nu, na 130 jaar, neemt het enthousiasme alleen maar toe en bezoeken tienduizenden mensen uit de hele Haarlemse regio vanaf vrijdagmiddag dit geurige, kleurrijke en sfeervolle evenement. Jong en oud kan dan tot zaterdagochtend 11.00u genieten van de talloze bloemen- en plantenkramen, eettentjes en andere vormen van vermaak op de Haarlemse singel. Oké, dit jaar dus niet! maar dat terzijde. Overigens lijkt het alsof er iets niet helemaal klopt met de Luilaktradities. Enerzijds is daar dat hoge ‘kattekwaad-gehalte’ met belletje trekken en met stukken zeep het woord ‘luilak’ op ramen en auto’s schrijven, aan de andere kant is daar die bloemenmarkt, met niets dan gezelligheid en vriendelijkheid. Wat heeft dat met elkaar te maken.

Welnu, dat groen heeft alles met Luilak te maken, alleen is de oorsprong minder vriendelijk. Zo rond 1900 had de jeugd de gewoonte om vroeg op te staan en groene takken, gras en brandnetels te verzamelen. Vervolgens zochten ze een jongen uit die bekend stond als langslaper. Deze werd dan ‘gekroond’ met een kroon van het verzamelde groen en in een korrie (een laag houten wagentje) rondgereden. Achter de korrie werden dan blikken gehangen om extra lawaai te maken. Daarbij zongen de jongeren dan het liedje:

“Luilak, beddezak.

Staat om negen uren op.

Negen uren, hallef tien,

heb je die luilak al gezien?”.

Gelukkig bestond er ook een sympathiekere manier om een ‘luilak’ te confronteren met zijn passieve gewoonte. Eeuwenlang heeft de traditie bestaan dat de langslaper, die het laatst uit bed kwam op de zaterdag voor Pinksteren, de andere gezins- en familieleden moest trakteren op Luilakbollen. Een luilakbol was een lekkernij die eruit zag als een rond wit broodje met een harde bruine bovenkant. Ze werden warm gegeten bij het ontbijt, met veel boter, stroop en bruine suiker en vaak in combinatie met witte radijs.

De traditie van de Luilakbol is er een die teruggaat tot in de zeventiende eeuw. Uit die tijd zijn er al schilderijen bekend met afbeeldingen van bakkers die ’s ochtends vroeg op hun koehoorns bliezen. Dit was het teken dat de luilakbollen gereed waren en afgehaald konden worden.

Leuke tradities onverslijtbaar
Tot groot genoegen van de plaatselijke overheden is Luilak tegenwoordig niet meer wat het geweest is. En dan bedoel ik vooral dat kattenkwaad en onrust stoken tegenwoordig nauwelijks meer aan de orde is. Maar gelukkig zijn leuke tradities, zoals de Haarlemse Potjesmarkt en nachtelijke concerten, gebleven.

Alleen, dit jaar moeten we het dus zonder doen. Corona heeft de 130 jaar oude traditie flink verstoord. Maar gelukkig, op het gebied van Luilakbollen zijn er door mark Rutte en het RIVN geen beperkingen afgekondigd. Kortom: niet naar de Luilakmarkt maar met z'n allen aan de Luilakbollen. Speciaal voor iedereen het originele recept van de Luilakbollen op Nieuws.nl.

Werkwijze
Meng een 40 gram gist met 4 eetlepels lauwe melk. Neem een 500 gram bloem (2/3 tarwe en 1/3 roggebloem) en meng deze met een 10 gram zout en 20 gram basterdsuiker. Maak een kuiltje in de bloem. Smelt een 50 gram boter en voeg dit samen met de aangemaakte gist toe, om vervolgens geleidelijk de rest van de melk onder de bloem te werken tot een gistdeeg dat door goed kneden en slaan een soepel geheel is geworden. Op een warme plaats, afgedekt, laten rijzen gedurende een half uurtje.

Was een 300 gram rozijnen en een 100 gram krenten en laat ze goed uitlekken. Nadat men het deeg opnieuw wat doorkneedde worden de rozijnen en krenten, met een theelepeltje kaneel erbij, erdoorheen gekneed. Na nogmaals een kwartiertje rijzen vormt men bolletjes van ca. 60 gram. Deze rond opbollen en op een beboterd bakklik leggen. Een weinig platdrukken en knip elk bolletje aan vier kanten diep in. Nog een kwartiertje laten narijzen. Met losgeklopt ei bestrijken en in een hete oven (240°C) in 15 minuten gaar en bruin bakken. Ze worden het best beboterd en met stroop gegeten.