Negende Symfonie van Beethoven vandaag 200 jaar geleden in première

Vandaag 200 jaar geleden, op 7 mei 1824, vond in het Kärntnertortheater in Wenen de première plaats van de Negende Symfonie van Ludwig van Beethoven. Het was de componist zelf, die zijn meesterwerk dirigeerde voor een laaiend enthousiast publiek. Na afloop werd hij bedankt met luid applaus en spontane toejuichingen. Alleen ging dat compleet voorbij aan de grote meester.

(tekst: Wim Meijer)

‘Ongehoord’ applaus|
Na de laatste tonen van zijn Negende Symfonie stond het publiek ongeveer letterlijk op de banken. Wat Beethoven ervan meekreeg was de aanblik van vijf uitbundige staande ovaties, waarbij zakdoeken en hoeden de lucht in gingen. Het was een schouwspel dat nog nooit eerder was vertoond in de gedisciplineerde klassieke wereld. De politie moest er zelfs aan te pas komen om de zaal te ontruimen.

Zoals gezegd, het geluid van het hartstochtelijke applaus en de toejuichingen gingen aan hem voorbij. De reden daarvoor was dat de begenadigde componist op dat moment al 7 jaar doof was; iets wat het realiseren van die beroemde Negende Symfonie extra indrukwekkend maakt.

Fysiek gereedschap

Het is een noodlot dat je niemand gunt: het verliezen van je belangrijkste stuk fysieke gereedschap. Voor een zanger is dat zijn stem, voor een voetballer zijn benen en voor een componist zijn gehoor. Dat gold voor Beethoven als voor geen ander. Net als eerder Mozart was ook Ludwig von Beethoven een wonderkind, speelde al op elfjarige leeftijd complete composities van Bach uit zijn hoofd en trad op voor Erfstadhouder Prins Willem V van Oranje-Nassau. Op 13-jarige leeftijd componeerde hij zijn eerste pianoconcert. En in de jaren daarna volgden de composities elkaar in rap tempo op.

Niet horen, maar wel wéten hoe het klinkt

Het is waarschijnlijk dat het intensieve componeren van muziek op jonge leeftijd ervoor heeft gezorgd dat hij een zo grote ‘feeling’ voor muziek ontwikkelde, dat hij de muziek die hij componeerde niet eens meer hoefde te horen om te weten hoe het klonk. En dat was een eigenschap die hij hard nodig zou hebben. Want al op 27-jarige leeftijd merkte hij dat zijn gehoor afnam.

Aanvankelijk verzweeg hij de gehoorproblemen voor iedereen, omdat hij bang was dat hij, als dove pianist en componist, niet meer serieus genomen zou worden. In Pas in 1801 vertelde hij het voor het eerst de arts Franz Wegeler. Enkele dagen later noemde hij het ook in een brief aan zijn vriend Karl Amenda.

Heiligenstadt

Op advies van zijn arts ging Beethoven in 1802 gedurende de zomer naar het platteland om zijn oren rust te geven. Tegen het einde van zijn verblijf in Heiligenstadt, een dorpje buiten Wenen, merkte hij echter dat zijn gehoor niet verbeterde. Een ernstige depressie was het gevolg, waarbij hij serieus overwoog om een einde aan zijn leven te maken. Doordat hij het echter als zijn plicht zag om alles wat er nog aan muziek in hem zat aan de mensheid te schenken, wist hij zijn depressie te overwinnen.

Meesterwerken uit ‘dove periode’

Met het verstrijken van de jaren werd Beethoven dover en was hij genoodzaakt om zijn carrière als pianist op te geven. Zijn doofheid, die vermoedelijk vanaf 1817 compleet was, had echter geen negatieve invloed op zijn vermogen tot componeren. Sterker nog: Sommige van zijn meest beroemde werken componeerde Beethoven toen hij al volledig doof was, zoals de late Pianosonates, de Missa Solemnis, de late strijkkwartetten en de Negende Symfonie.

Ode an die Freude

De Negende Symfonie van Beethoven wordt wereldwijd gezien als een absoluut hoogtepunt in de klassieke muziek. Beethoven werkte eraan vanaf 1817 in opdracht van de Philharmonic Society of London (thans de Royal Philharmonic Society) en voltooide zijn meesterwerk in 1823. Daarmee had hij niet zomaar een klassiek meesterwerk gecomponeerd, maar tevens datgene gerealiseerd wat hij al sinds 1793 in gedachten had: het maken van muziek op het gedicht “Ode An die Freude” (lofzang op de vreugde) van de Duitse dichter Friedrich von Schiller uit 1785.

Uitvoering van Alle Menschen werden Brüder met der tekst van het oorspronkelijke gedicht van Friedrich Schiller, uitgevoerd door twee Syriers op de Synagogenplatz in Ludwigsburg

Première

Op 7 mei 1824 was het moment daar, dat de Negende Symfonie van Beethoven in première ging in het Kärntnertortheater in Wenen. Uiterst curieus was dat de stokdove componist zelf als dirigent voor het orkest stond, weliswaar geassisteerd door een co-dirigent. Wat Beethoven niet wist was dat de ‘co-dirigent’ het koor en orkest nadrukkelijk had geïnstrueerd en vooral had meegegeven zich niets aan te trekken van de componist. Geen slecht idee, want aan het einde van de symfonie bleek het orkest een voorsprong van 5 maten genomen te hebben op Beethoven. Het deed overigens niets af aan de euforie onder de toehoorders. Deze waren laaiend enthousiast. En dat zijn ze door de jaren heen gebleven.

Europees volkslied

De boodschap van Friedrich von Schiller ‘Alle Menschen werden Brüder’ op muziek van Ludwig van Beethoven bleek er een te zijn die niet alleen tijdloos maar ook grenzeloos was, want in 1972 koos de Raad van Europa “Ode an die Freude” als Europees hymne, en later, in 1985, als volkslied van de Europese Unie. Het argument was dat dit gedicht op muziek de idealistische visie van Beethoven en Schiller, dat alle mensen broeders zijn, perfect weergeeft, en daarmee de idealen van vrijheid, vrede en solidariteit waar Europa voor staat.

Hoe verbindend een volkslied kan werken bleek in 1989, bij de val van het IJzeren Gordijn en de Berlijnse Muur, toen het ‘Alle Menschen werden Brüder’ wereldwijd te horen was.

Fukushima

Dat de ‘Ode an die Freude’ ook verder reikt dan alleen de Europese grenzen zagen we ook in december 2011 toen een orkest samen met een koor bestaande uit tienduizend amateurzangers en zangeressen in het Japanse Osaka een gezamenlijke uitvoering gaven van Beethovens meesterwerk. Het doel was om daarmee geld in te zamelen voor de slachtoffers van de Fukushima-ramp, die zich op 11 maart van dat jaar had voltrokken.

Verbroederend

Dat het verbroederende karakter van Beethoven’s creatie ook op kleine schaal en op straat werkt, blijkt wel uit onderstaand filmpje, waar Ode an die Freude wordt gebruikt bij een flashmob. Even voor wie het begrip ‘flashmob’ niet kent: Een flashmob is een grote groep mensen die plotseling op een openbare plek samenkomt, iets ongebruikelijks doet en daarna weer snel uiteenvalt. Flashmobs worden meestal georganiseerd via de social media, waarbij het aantal deelnemers van tevoren niet vaststaat. Hoe meer deelnemers, hoe leuker. Als dat niet verbroederend is weet ik ’t niet meer.