Pakjesavond: leuke traditie, maar daar ging wel een ‘Pepernotenoorlog’ aan vooraf

Zeggen ze vaak dat een feestje verbindend werkt, dan kun je daar bij het Sinterklaasfeest toch vraagtekens bij zetten. Zo vormde jarenlang de discussie rond de kleur van Goedheiligman's medewerkers een spijtzwam binnen onze gemeenschap. En die Pietendiscussie is zeker niet de enige dissonant rond het Sinterklaasfeest? Zo'n kleine 400 jaar geleden, om precies te zijn in het jaar 1640, vochten de bakkers van pepernoten in Groningen elkaar al de tent uit om het simpele feit dat nu eenmaal niet iedereen het ‘recht’ had om pepernoten te bakken.

Kruisridders en monniken
Pepernoten bakken deed je niet zomaar! Aanvankelijk was dat voorbehouden aan de kloosters die een ‘lijntje’ hadden met de kruisridders. Naast het feit dat deze reislustige strijders het geloof in den verre met zwaard, piek en hellebaard verkondigden, brachten ze ook een buit mee naar huis in de vorm van specerijen, waaronder peper. Hiermee bakten de monniken het speculaasachtig deeg, dat als basis zou gaan dienen voor de pepernoot of, zoals deze toen heette, de ‘panis piperatus’.

Alles kwam in een stroomversnelling door de VOC, die in 1702 werd opgericht, waardoor kruiden zoals nootmuskaat, kruidnagel, kaneel en peper met scheepsladingen tegelijk ons land binnenkwamen. Vanaf dat moment bleef de productie van pepernoten niet langer voorbehouden aan de kloosters, maar stortten ook de brood- en koekenbakkers, verenigd in het Gronings koekenbakkersgilde, zich op de productie van het minuscule kruidige koekje.

Het was dit Groningse koekenbakkersgilde dat meende te beschikken over het ‘Recht op het bakken van pepernoten’. Dat hield in dat, wilde een bakker het ‘recht’ verwerven om pepernoten te bakken (of een koekje dat daarop leek) hij eerst lid moest zijn van het Gilde. Om lid te worden moest hij als aspirant lid, gedurende twee jaar in de leer zijn geweest bij een meester-bakker.

Als een bakker, zonder dit verworven recht, zich toch ‘schuldig maakte’ aan het bakken van pepernoten, kreeg hij zelfs een sanctie opgelegd van 4 daalders, zoals aangegeven in artikel 13 van het Gilde uit 1640:

De regel leidde ertoe dat steeds meer bakkers in opstand kwamen tegen het Gilde en Artikel 13 aan hun laars lapten. Jarenlang werd er een juridische ‘pepernotenoorlog’ gevoerd waarbij tientallen resoluties en verordeningen elkaar opvolgden. Tot wanneer dit beschermde ‘recht op het bakken van pepernoten’ van kracht is gebleven vermeldt de geschiedenis niet, maar wel dat het Groningse koekenbakkersgilde in 1789 ophield te bestaan, waarna het bakken van pepernoten niet langer was voorbehouden aan een selecte groep.

In de 17e eeuw was het wel al traditie om het strooien van pepernoten te koppelen aan het sinterklaasfeest. Als bewijs daarvoor geldt het schilderij van Jan Steen ‘Het sinterklaasfeest’ uit 1665, waarop de pepernoten op de grond duidelijk zichtbaar zijn. En na die tijd is de pepernoot alleen maar populairder geworden.

Vooral in de tweede helft van de twintigste eeuw nam de consumptie explosief toe. Mogelijk had dat te maken met de geboortegolf na de Tweede Wereldoorlog (babyboom) En dat vroeg weer de nodige aanpassingen van het productieproces. Een van die aanpassingen kwam in de zeventiger jaren in de vorm van een pepernotenkanon. Dit stukje technisch vernuft was een vinding van bakker Snijders uit Numansdorp, die daarmee zijn productie van 25 kilo pepernoten per dag wist op te voeren tot 1500 kilo.

Of tegenwoordig nog steeds wordt gewerkt met een pepernotenkanon is niet duidelijk. Wel is duidelijk dat er ook met een ‘simpel’ kanon niet meer tegenop te bakken is. Nog steeds neemt ieder jaar de consumptie toe. Dit jaar worden er in Nederland totaal 3,5 miljard pepernoten geproduceerd en geconsumeerd. Even rekenen: Dat betekent 205 pepernoten per hoofd van de bevolking. Volgens van Delft zou het zelfs gaan om 395 pepernoten per persoon (rekenfoutje of alle tandelozen uitgesloten?). Nu wil ik niet meteen iedereen na 5 december naar de sportschool wil jagen, maar toch... in de wetenschap dat een pepernoot gemiddeld 4,8 calorieën bevat betekenen 395 pepernoten samen toch zo'n kleine 2000 calorieën. En dat is toch een paar uurtjes flink doortrappen op de hometrainer (wellicht een leuke tip voor op het verlanglijstje)

Was in de 17e eeuw de productie van de pepernoot helemaal in handen van het Gronings koekenbakkersgilde, het lijkt alsof oude tijden herleven. Op dit moment wordt 80% van alle pepernoten geproduceerd door Van Delft Biscuits in Harderwijk. De resterende 20% komt bijna geheel voor rekening van Bolletje en Hellema.

Daarmee is het zeker niet zo dat deze drie bedrijven nu alleen het recht hebben op het bakken van pepernoten. Maar puur praktisch gezien is er natuurlijk voor de kleine koekenbakker niet meer tegenop te bakken. Want zonder geautomatiseerd productieproces of pepernotenkanon is ’t echt monnikenwerk.