NOORD HOLLAND – Veel mensen vragen zich af: hoe komt het dat het water zo hoog staat in de duinen? En is daar wat aan te doen? Onze waterdeskundige Lucas Borst (hydroloog) en Dick Groenendijk (ecoloog) vertellen je hier alles over. ‘Het water dat in de winter valt, is ook straks in het voorjaar weer nodig voor de planten, bomen en dieren.’
Waarom staan sommige paden onder water?
Lucas: ‘Iedereen heeft het wel gemerkt: het heeft in de herfst ontzettend veel geregend. Wel twee keer meer dan we gewend zijn. Dat regenwater zakt langzaam de bodem in. In de bodem zit grondwater. Dat grondwater wordt langzaam aangevuld met de regen die is gevallen. Als er veel regen wordt toegevoegd aan het grondwater, stijgt het grondwaterpeil. De hoogte van het grondwaterpeil verschilt per plek. Op de lager gelegen delen kan het grondwater soms zo hoog staan, dat het boven de grond uitkomt. En dat gebeurt ook op plekken waar de paden lopen in het duingebied.’
PWN pompt water van het IJsselmeer naar de duinen om het duinzand als filter te gebruiken in de productie van drinkwater. Kunnen jullie daar niet tijdelijk mee stoppen zodat het waterpeil omlaag gaat?
Lucas: ‘Als we stoppen met infiltreren van IJsselmeerwater in de infiltratiegebieden ICas en IKief in het Noordhollands Duinreservaat, dan vallen die gebieden uiteindelijk droog. Dat heeft dus alleen een lokaal effect; de rest van het duingebied blijft net zo nat. Bovendien hebben we die zuiverende kracht van de infiltratiegebieden hard nodig om Noord-Holland van betrouwbaar drinkwater te voorzien.’
Is het slecht voor de planten en bomen dat ze met hun wortels zo lang onder water staan? Overleven planten en dieren wel in zo’n natte omgeving? En hoe zit het met de grazers in het gebied, hoe houden zij droge voeten?
Dick: ‘De natuur in de duinen is wel het nodige gewend. De meeste planten en bomen kunnen behoorlijk goed omgaan met wisselende omstandigheden, waaronder droogte in voorjaar en zomer of nattigheid in de winter. Dus in die zin maak ik me niet zo’n zorgen. Lokaal kan het wel zo zijn dat het meer is dan planten of dieren aankunnen. Duindoorns die lang onder water staan bijvoorbeeld, kunnen er soms zo onder lijden, dat ze afsterven en denk ook insecten of muizen die een overwinteringsplek hebben gezocht die nu onder water staat. Voor een deel zullen die dan de nattigheid niet overleven. Maar ook dat hoort bij het natuurlijke duinproces. Voor de grazers is het hoge water geen probleem. Ze kennen het gebied goed, weten waar de droge delen zijn en verhuizen gemakkelijk naar andere plekken in het duin.’
Ondergelopen kelders door regenval worden vaak leeggepompt. Waarom doen jullie dat niet in de duinen?
Dick : ‘We gaan ondergelopen paden niet leegpompen. Het regenwater dat nu valt, zien we als onderdeel van het natuurlijke proces. Het water dat in de winter valt, is ook straks in het voorjaar weer nodig voor de planten, bomen en dieren. Zeker als het een droog en zonnig voorjaar wordt. Net als de natuur zullen we ons als mensen zoveel mogelijk moeten aanpassen aan de veranderende omstandigheden.’
Door klimaatverandering krijgen we steeds vaker te maken met extreem weer. Wat doet PWN om hiermee om te gaan?
Lucas: ‘Al vele decennia lang valt er per jaar steeds een beetje meer regen. Natuurlijk zijn er drogere en nattere jaren, maar gemiddeld is er wel een trend van steeds meer neerslag. Hierdoor gaan de grondwaterstanden in het duin omhoog, op sommige plekken meten we een meter stijging sinds 1960. Die trend zal de komende jaren en decennia doorzetten. Het KNMI heeft verschillende scenario’s vastgesteld, over hoe het klimaat kan veranderen. Daarmee kunnen we voorspellingen gaan doen naar de effecten op het duin. Hierin speelt niet alleen de totale jaarhoeveelheid een rol, maar ook de toename van extremen: langere droge en langere natte perioden. We zitten nu in zo’n natte periode. We onderzoeken nu hoe in de komende decennia het klimaat en de grondwaterstanden het duingebied gaan beïnvloeden. Zaken waarnaar we kijken zijn bijvoorbeeld of de drinkwaterpompstations last gaan krijgen van hoge grondwaterstanden. Verder kijken we ook welke vegetatie lange droogtes kan doorstaan, waar kansen ontstaan voor juist meer ‘natte natuur’ en wat de invloed van steeds meer neerslag is op de bestaande padenstructuur.’
Doordat er veel water op staat, zijn sommige paden niet of nauwelijks te gebruiken zonder natte voeten te krijgen. Soms kun je er nog wel omheen als je een flink stuk van het pad afgaat. Geldt er nu een uitzondering op de toegangsregel dat je op de paden moet blijven? En zo nee, waarom niet?
Dick: ‘In de duingebieden van PWN geldt vrijwel overal dat je als wandelaar of fietser op de paden moet blijven. De hoofdreden daarvoor is om planten en dieren elders in het gebied te beschermen. We snappen dat het logisch is om van het pad af te wijken als het hoofdpad onder water staat. Maar ook nu willen we vragen om wel op de paden te blijven. Juist in de winter en vooral als het koud wordt hebben vogels en zoogdieren hun rust hard nodig en kan verstoring extra veel energieverlies opleveren. En ook aan kwetsbare planten kan veel schade ontstaan door mensen die buiten de paden droge delen gaan opzoeken. Dus: beweeg mee met de seizoenen, geniet van de schoonheid van het natte duin en doe laarzen aan of neem natte voeten voor lief en blijf op het pad ook nu het zo nat is. Geef planten en dieren de ruimte en laten we met elkaar de natuur gezond houden.’
Kan PWN het grondwaterpeil verhogen of verlagen? En waarom gebeurt dat wel of niet?
Lucas: ‘Als PWN kunnen we het grondwater in het duin eigenlijk niet beïnvloeden. We zijn verantwoordelijk voor schoon drinkwater en gezonde natuur, maar niet voor de grondwaterstand in het duin. Kijkend naar de huidige hoge grondwaterstanden is het ook goed om met een schuin oog naar vroeger te kijken. Bedenk wel dat het duin vroeger, zo’n 150 jaar geleden, veel natter was. Namen als het Watervlak (bij het zweefvliegveld in het Noordhollands Duinreservaat) herinneren daar nog aan, terwijl het grondwaterpeil daar tegenwoordig normaal gesproken zo’n twee meter onder maaiveld staat. Richting de toekomst zullen we samen met partners als de waterschappen blijven nadenken over de totale waterhuishouding in het duin.’
Hoe lang verwachten jullie dat het water nog zo hoog staat? Kan het nog gaan stijgen?
Lucas: ‘In normale jaren begint ongeveer begin april de grondwaterstand in het duin te dalen. Dan regent het minder dan de maanden ervoor en tegelijkertijd komt de vegetatie in bloei. Grondwater wordt dan meer opgenomen en ook verdampt er meer water. De grondwaterstanden blijven dan dalen tot ongeveer september-oktober, waarna de vegetatiegroei stopt en het weer meer begint te regenen. De hoogste grondwaterstanden zien we aan het eind van de winter dus rond februari – maart. Dat verwachten we nu dus ook.
In onderstaande figuur zijn de grondwaterstanden van april tot en met maart weergegeven voor alle jaren sinds 1999. In de figuur is de daling vanaf april goed te zien, zoals ook de stijging vanaf ongeveer september.
We hebben de gemiddelde stijging over de periode 1999-2022 berekend en die toegevoegd waar onze metingen ophouden. Als je kijkt naar de rode stippellijn in de grafiek, dan zie je dat de verwachting is dat het nog natter wordt dan het nu al is. Wel zijn er verschillende redenen te bedenken waarom het niet zo extreem wordt, zoals sterk toenemende afvoer via slootjes en duinrellen. Duidelijk is wel dat het einde van de nattigheid nog niet in zicht is.
Heb je nog tips hoe je het water kunt trotseren de komende tijd?
Dick: ‘De natte natuur levert prachtige plaatjes en vergezichten op in het duin. Het samenspel van water, natuur, licht en wolken levert de mooiste natuurbelevingen op en is fascinerend genoeg om de duinen te blijven bezoeken. We hebben al veel verhalen gehoord van ervaren duinbezoekers die enthousiast vertellen van plekken in het duin die ze nog nooit eerder onder water hebben zien staan. Misschien zijn natte voeten op sommige plekken niet te vermijden, maar er zijn gelukkig vele kilometers aan wandel- en fietspaden die droog blijven. Blijf dus vooral naar de duinen gaan.’
